Η ατομική καθαριότητα σε παλαιότερες εποχές δεν ήταν τόσο απλή υπόθεση. Η ύδρευση και η αποχέτευση στα σπίτια ήταν ανύπαρκτη, παρ’ όλα αυτά όσοι μπορούσαν φρόντιζαν να είναι καθαροί και αυτό εξαρτιόταν βασικά από την κοινωνική και την οικονομική τους θέση.

Στην αρχαιότητα το πρόβλημα είχε λυθεί με τα δημόσια λουτρά, ένα χώρο όπου μπορούσαν οι πολίτες να πλένονται με άνεση, εφόσον εκεί υπήρχαν όλες οι απαραίτητες εγκαταστάσεις που δεν υπήρχαν στα σπίτια τους. Οι πολύ πλούσιοι είχαν βέβαια τη δυνατότητα ενός ιδιωτικού λουτρού, αλλά οι υπόλοιποι έπρεπε να πάνε στα δημόσια λουτρά, αν ήθελαν να είναι καθαροί.

Δημόσια λουτρά υπήρχαν στην αρχαία Ελλάδα και μετά στη Ρώμη. Η συνήθεια πέρασε και στο Βυζάντιο κατόπιν.

Υπάρχει η αντίληψη ότι οι βυζαντινοί μας πρόγονοι για λόγους θρησκευτικούς αλλά και πρακτικούς δεν συμπαθούσαν το καθαρό σώμα. Αυτό ισχύει περισσότερο για τη δυτική Ευρώπη και λιγότερο για το Βυζάντιο. Οσοι είχαν κάποια οικονομική άνεση σύχναζαν στα δημόσια λουτρά, όπου εκτός από το μπάνιο τους έκαναν και πολλά άλλα πράγματα, μερικά από αυτά μάλιστα ήταν και πονηρά.

Σε όλες σχεδόν τις πόλεις της αυτοκρατορίας υπήρχαν δημόσια λουτρά και οι συγγραφείς της εποχής συχνά αναφέρονται σε αυτά. Μερικοί φαίνεται το παράκαναν με την ατομική καθαριότητα, γιατί βλέπουμε τους ιεράρχες να γκρινιάζουν κάθε τόσο: «συνεχώς και πολλάκις της ημέρας λούεσθαι» μουρμουρίζει ενοχλημένος ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς.
Τον 12ο αιώνα πάντως είχε επικρατήσει μια πιο μετριοπαθής άποψη: τρεις φορές την εβδομάδα ήταν καλά, το περισσότερο ήταν δείγμα βλακείας (!). Επίσης, σύμφωνα με τη γνώμη των γιατρών, τον Ιανουάριο έπρεπε να πλένεται κανείς μέχρι τέσσερις φορές, το Μάρτιο μέχρι έξι και τον Απρίλιο μέχρι οχτώ το πολύ. Το Νοέμβριο οι γιατροί απαγόρευαν εντελώς τα λουτρά, αλλά μάλλον κανείς δεν τους έπαιρνε στα σοβαρά.

Οι μοναχοί πλένονταν κι αυτοί, αλλά έπρεπε να προσέχουν να μην κάνουν καταχρήσεις. Κάθε μοναστήρι είχε τους δικούς του κανόνες. Ή μια φορά την εβδομάδα, η μια – δύο φορές το μήνα, η μια φορά κάθε τέσσερις μήνες ήταν καλά..

Γενικά το λουτρό ήταν μια κάπως πονηρή ενασχόληση, εφόσον έπρεπε κανείς να βγάλει τα ρούχα του και να μείνει γυμνός. Γι’ αυτό και ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός παινεύοντας τον Μ. Βασίλειο λέει: «Η αλουσία το εκείνου σεμνολόγημα»! Και ο Άγιος Αθανάσιος συμβουλεύει μια μοναχή: « μόνον το πρόσωπόν σου νίψαι και τας χείρας και τους πόδας».

Παρά τη δυσφορία των ιερωμένων ο κόσμος στο Βυζάντιο πήγαινε φαίνεται στα δημόσια λουτρά και πλενόταν, ίσως όχι τόσο από ανάγκη ατομικής υγιεινής, όσο από ανάγκη κοινωνικών σχέσεων και επαφών.

Τα δημόσια λουτρά χτίζονταν στα κεντρικά σημεία των πόλεων. Εκτός από τον κύριο χώρο για το λουτρό υπήρχαν και πολλά πλάγια διαμερίσματα, τα «απόδυτρα», όπου οι λουόμενοι άφηναν τα ρούχα τους. Υπήρχαν και τα «αποχωρητήρια» για τις φυσικές ανάγκες των πελατών. Το κτήριο ήταν διώροφο. Στον επάνω όροφο ανέβαιναν μετά το λουτρό για να ξεκουραστούν και να πάρουν και κανένα υπνάκο. Άλλοι έπιναν κανένα ποτό ή το έριχναν και στο φαγητό, μια και μετά το μπάνιο ανοίγει πάντα η όρεξη. Αλλά η όρεξη άνοιγε φαίνεται και για άλλα πράγματα, διότι οι λουτράρισσες εκτός από την κανονική δουλειά τους, πρόσφεραν και ερωτικές υπηρεσίες επ’ αμοιβή.

Τα μεγάλα δημόσια λουτρά ήταν διακοσμημένα με πολυτελή μάρμαρα, με ψηφιδωτά, με καθρέφτες και με αγάλματα και σε διάφορα σημεία ήταν ζωγραφισμένα. Κατά κανόνα δεν ήταν πολύ φωτεινά, γιατί, αν άνοιγαν τα παράθυρα που δεν είχαν τζάμια, θα έφευγε ο ζεστός αέρας. Ο φωτισμός τους γινόταν λοιπόν με καντήλια.

Οι βυζαντινοί σύχναζαν εκεί τις μεσημεριανές ώρες και γι’ αυτό, σύμφωνα με τις διαταγές των Αγίων Αποστόλων, οι σεμνές γυναίκες έπρεπε να πηγαίνουν νωρίτερα, όταν τα λουτρά ήταν ακόμα άδεια. Νωρίς έπρεπε να πηγαίνουν και οι όμορφες παρθένες για να αποφεύγουν τα βλέμματα των ενοχλητικών νεαρών.

Φαίνεται ότι στους πρώτους αιώνες οι χριστιανοί ακολουθώντας τις συνήθειες των ρωμαίων πλένονταν όλοι μαζί παρέα, γυναίκες και άνδρες, και έχουμε μαρτυρίες γι’ αυτό. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς γράφει ότι τα βαλανεία είναι ανοιχτά για άνδρες και γυναίκες που «αποδύονται επί την ακρασίαν».

Το 320 μΧ στη σύνοδο της Λαοδίκειας ο 30ός κανόνας όριζε ότι δεν επιτρέπεται σε ιερωμένους, κληρικούς ή ασκητές να πλένονται στα βαλανεία μαζί με γυναίκες. Ούτε και σε χριστιανούς λαϊκούς επιτρεπόταν αυτό.
Μέχρι το τέλος του 7ου αιώνα αυτή η κακή συνήθεια των μπαιν μιξτ υφίστατο, αλλιώς η εν Τρούλλω Οικουμενική σύνοδος δεν θα χρειαζόταν να επαναλάβει τους αφορισμούς και τις καθαιρέσεις των κληρικών για το σχετικό θέμα. Από τον 7ο αιώνα και μετά η συνήθεια αυτή επιτέλους σταματά, διότι επενέβη και η Πολιτεία που την απαγόρευσε με νόμο. Στα δημόσια λουτρά μπορούσαν πάντως να μπανιαριστούν μαζί τα ανδρόγυνα με τον ισχυρισμό ότι είναι σάρκα μία και δεν υπάρχει τίποτε το άσεμνο σε αυτό που κάνουν.

(Πηγή: Φαιδ. Κουκουλέ «Βυζαντινών βίος και πολιτισμός», τόμος Δ’ ).

Κατά το συνήθειο της Κλασικής Εποχής, οι στήλες που στήνονταν πάνω στους τάφους της Αττικής απεικόνιζαν τους νεκρούς σε ηρωικά στιγμιότυπα, σε σκηνές της καθημερινότητας ή σπανιότερα παρουσίαζαν εικόνες θρήνου. 

Σκηνές λίγο-πολύ τυποποιημένες. Έφιπποι πολεμιστές σε ώρα θριάμβου, όρθιοι αθλητές με τη στλεγγίδα, τον δίσκο ή το ακόντιο στο χέρι, σκηνές αποχαιρετισμού στο σπίτι, σκηνές από τον γυναικείο καλλωπισμό. Εκτός από τις περιπτώσεις που τα πράγματα είχαν αλλιώς.

Που υπήρχε κάποιος ειδικός λόγος, που ο νεκρός ήταν μια ιδιαίτερη προσωπικότητα, γνωστός για κάτι εξαιρετικό. Όπως στην περίπτωση του ποδοσφαιριστή της μαρμάρινης στήλης αρ. ευρ. ΕΑΜ 873 που εκτίθεται στην αίθουσα 23 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Η συγκεκριμένη στήλη απεικονίζει τον νεκρό δίπλα από το ίδιο του το μνήμα. Έχει πριν από λίγο σηκωθεί, έβγαλε το ρούχο του για να μην τον εμποδίζει, το δίπλωσε για να μην το λερώσει (ποιος ακούει τη μάνα του!), το ακούμπησε πάνω στη δική του επιτύμβια στήλη και ρίχνει μπαλιές με πάθος μπροστά στον πιτσιρικά που τον κοιτά με δέος, όπως κοιτάνε τους βιρτουόζους της γειτονιάς όσοι μεγαλώνουν σε άχτιστα οικόπεδα. Ο μικρός κρατάει στλεγγίδα και αρύβαλλο για να φρεσκάρει τον αθλητή όταν τελειώσει την προπόνηση. Ο ποδοσφαιριστής είναι συγκεντρωμένος στην άσκηση, με το βλέμμα καρφωμένο στην μπάλα. Το δεξί του χέρι είναι τραβηγμένο στην πλάτη και σφίγγει το αριστερό στον αγκώνα, με τον τρόπο που κάνουν και σήμερα όσοι δεν θέλουν να υποστούν το φάουλ για «χέρι». Όσοι δηλαδή ασκούνται στην ισορροπία του ενός ποδιού, με την μπάλα στο άλλο.  Όπως όλα δείχνουν ο νεκρός της στήλης του Πειραιά ήταν ένας ταλαντούχος παίκτης της επίσκυρου, ενός παιχνιδιού που παιζόταν από δύο αντίπαλες ομάδες με μπάλα ή σφαίρα.

Tην ώρα του ανέλπιστου θριάμβου της Εθνικής Ομάδας Ποδοσφαίρου στις 4 Ιουλίου 2004, το «τιμημένο» τρόπαιο βρέθηκε για λίγα λεπτά στα χέρια του ηρωικού σκόρερ, Άγγελου Χαριστέα. Ελάχιστοι μόνον θεατές (γνώστες της αρχαίας εικονογραφίας, όσο και ψύχραιμοι εκείνη την ώρα) συνειδητοποίησαν μια μικρή λεπτομέρεια που προβαλλόταν στις οθόνες της τηλεόρασης: το τρόπαιο ήταν διακοσμημένο στη μία από τις δύο όψεις του με τον ποδοσφαιριστή της στήλης του Πειραιά.

Φιλοτεχνημένο το 1960, όταν δημιουργήθηκε ο θεσμός (τότε Κύπελλο Εθνών Ευρώπης), το περίφημο κύπελλο πέρασε από τη μια νικητήρια ομάδα στην άλλη, φέροντας επάνω του αυτήν ακριβώς την παράσταση, μέχρι την τελευταία εμφάνισή του το 2004, λίγο πριν αντικατασταθεί από το καινούργιο, που είναι αδιακόσμητο.

Για πολλούς από εμάς, εκείνη τη νύχτα ο αρχαίος ποδοσφαιριστής του Πειραιά είχε κάνει την επιστροφή του. Ο Άγγελος Χαριστέας κατά πάσα πιθανότητα δεν ήξερε τι αντίκριζε μπροστά του, δεν ήταν υποχρεωμένος, ούτε ήταν η στιγμή κατάλληλη, άλλωστε. Ο αρχαίος γλύπτης, όμως, γνώριζε ανθρώπους σαν τον Άγγελο Χαριστέα. Το είδος και το μέγεθος του πάθους τους, που ήταν χωρίς τέλος, χωρίς όρια. Και έκανε την υπέρβαση που μπορεί να καταλάβει όποιος ξέρει τι είναι να μην τρως, να μην κοιμάσαι και να μην πεθαίνεις ποτέ, γιατί έχεις την μπάλα στο μυαλό σου.
Γράφτηκε από τον Κώστα Πασχαλίδη, Δρ. Αρχαιολογίας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ΥΠΠΟΑ.

Πηγή: http://www.lifo.gr 

————————————–
Στην 1η εικόνα βλέπουμε επιτύμβια στήλη από τον Κεραμεικό. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αρ. ευρ. 1488 Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού & αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων.
Στη 2η εικόνα βλέπουμε τον Άγγελο Χαριστέα να σηκώνει το έπαθλο του πανευρωπαϊκού πρωταθλήματος το 2004.